PIWONIE
Piwonie (Paeonia spp.) pochodzą z Japonii oraz Chin. Gatunkiem typowym jest piwonia lekarska (Paeonia officinalis). W ogrodach najczęściej spotykana jest piwonia chińska (Paeonia lactiflora). W kolekcji większość stanowią odmiany piwonii chińskiej, mniej licznie reprezentowane są tzw. piwonie drzewiaste (krzewiaste) o pędach zdrewniałych oraz piwonie z grupy ITOH – mieszańce piwonii drzewiastych i bylinowych. Kwitnienie przypada na maj i czerwiec.
DALIE
Dalia (Dahlia spp.) zwyczajowo zwana georginią to rodzaj roślin bulwiastych, pochodzących z Ameryki Środkowej. W Polsce uprawiane są jako rośliny jednoroczne, wrażliwe na przemarzanie. Bulwy wykopuje się jesienią, przechowuje i wysadza ponownie wiosną po ustąpieniu przymrozków. Kolekcja prezentuje m.in. dalie kaktusowe, pomponowe, dekoracyjne.
KOSAĆCE
Kosaćce (Iris spp.), od ich łacińskiej nazwy rodzajowej często nazywane irysami, należą do popularnych roślin ozdobnych, cenionych z powodu efektownych i zróżnicowanych kwiatów. Kolekcja prezentuje głównie tzw. irysy bródkowe, w tym najliczniejsze są odmiany zaliczane do grupy kosaćców wysokich (TB). Kwitnienie przypada na pełnię wiosny.
LILIE
Rodzaj lilia (Lilium L.) obejmuje byliny cebulowe dziko występujące w strefie umiarkowanej półkuli północnej. Od wieków lilie uprawiane są w ogrodach i doczekały się ogromnej liczby odmian. Kolekcja zawiera m.in. mieszańce azjatyckie, mieszańce martagon, mieszańce trąbkowe, mieszańce międzygatunkowe, tzw. lilie drzewiaste (mieszańce orientpet OT).
HORTENSJE
Hortensje (Hydrangea spp.) to niewysokie krzewy dziko występujące w południowo-wschodniej Azji oraz na kontynentach amerykańskich. Ogrodowa kolekcja prezentuje głównie różne odmiany hortensji bukietowej (Hydrangea paniculata) oraz okazy innych gatunków hortensji: h. krzewiastej (H. arborescens), h. dębolistnej (H. quercifolia), h. miękkowłosej (H. heteromalla). Kolekcję urozmaicają krzewy jaśminowców (Phliladelphus spp.) i głogów (Crataegus spp.), a także okazałe kępy kocimiętki (Nepeta L.) i traw.
RÓŻE
Zasadnicza część ogrodu różanego (różanki, rozarium) została zaprojektowana na planie dwóch współśrodkowych pierścieni z centralnym placem i promieniście rozchodzącymi się ścieżkami. Kolekcja prezentuje zarówno róże historyczne, jak i nowoczesne. Róże historyczne reprezentują 7 głównych grup, tj. róże francuskie, damasceńskie, mchowe, białe, portlandzkie i remontanty. Wśród róż nowoczesnych znajdują się przedstawiciele następujących grup: rabatowe (wielokwiatowe), parkowe, wielkokwiatowe, pnące, okrywowe i miniaturowe. Różanka najpiękniej wygląda w czerwcu, ale wiele odmian powtarza kwitnienie, dzięki czemu kolekcja jest atrakcyjna do późnej jesieni.
RÓŻANECZNIKI i AZALIE
Różaneczniki i azalie (Rhododendron spp.) naturalnie występują głównie w Azji jako niewielkie drzewa i krzewy rosnące najczęściej w lasach górskich. Kwiaty różaneczników mają zwykle po 10 pręcików, a kwiaty azalii po 5. Azalie, z wyjątkiem azalii japońskich, zrzucają liście na zimę, a różaneczniki są zawsze zimozielone. Kwitnienie przypada na maj i czerwiec.
LILIOWCE
Liliowce (Hemerocallis spp.) wywodzą się z Azji Wschodniej i Europy Południowej. Poszczególne kwiaty kwitną najczęściej tylko 1 dzień, ale stale otwierają się nowe pąki i roślina pozostaje efektowna nawet przez 2 miesiące. Kolekcja zawiera m. in. odmiany polskiej hodowli, w tym autorstwa br. Stefana Franczaka (1917-2009), polskiego jezuity, twórcy ponad 100 odmian liliowców (m.in.: ‘Ignacy Paderewski’, ‘Perła’, ‘Słowianka’, ‘Agnieszka’, ‘Zagłoba’). Większość odmian zakwita w lipcu.
TRAWY OZDOBNE
Kolekcja traw ozdobnych zlokalizowana jest w obniżeniu u podnóża Alpinarium. W założeniu dominują przedstawiciele rodzaju miskant (Miscanthus Andersson), zwłaszcza miskant chiński, prezentowany w kilkunastu odmianach ogrodowych. Kolekcja najokazalej prezentuje się u schyłku lata i jesienią, kiedy to trawy wykształcają widowiskowe kwiatostany.
RABATY – KONTYNENTY
Rabaty-kontynenty to barwne i unikalne założenie ogrodowe, na które składa się 7 rabat odwzorowujących kształty kontynentów. Rabaty zostały wykonane w skali ok. 1:600 000 (1m=600 km). Motywem przewodnim rabat-kontynentów jest kolor dobranych okazów. Każda rabata-kontynent zaprojektowana jest jako odrębna rabata kolorystyczna: Europa – kolor niebieski, Azja – żółty, Afryka – czarny, Ameryka Północna – czerwony, Ameryka Południowa – pomarańczowy, Australia – zielony, Antarktyda – biały. Kolory poszczególnych kontynentów zostały zaczerpnięte z flagi olimpijskiej.
DZIAŁ ROŚLIN UŻYTKOWYCH
ROŚLINY LECZNICZNE i PRZYPRAWOWE
W kolekcji prezentowane są gatunki roślin wykorzystywane w gastronomii (jako przyprawy), farmaceutyce, kosmetologii. Zobaczyć i spróbować można tu takich ziół jak m.in.: lubczyk ogrodowy (Levisticum officnale), mięta pieprzowa (Mentha piperita), szałwia lekarska (Salvia officinalis), hyzop lekarski (Hysopus officinalis), melisa lekarska (Melissa officinalis), macierzanka (Thymus L.), lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia) czy ogórecznik lekarski (Borago officinalis).
ROŚLINY SADOWNICZE
Kolekcja prezentuje różne gatunki drzew i krzewów o jadalnych owocach. Pozostałością założonych tu dawniej sadów jest szpaler starych śliw domowych – węgierek (Prunus domestica), orzech włoski (Juglans regia) i leszczyna pospolita (Corylus avellana), zwana także orzechem laskowym. Oprócz powszechnie uprawianych drzew i krzewów owocowych (np.: jabłonie, grusze, porzeczki, aronia), można tu spotkać rzadsze w sadach okazy jak np. dereń jadalny (Cornus mas), pigwowiec japoński (Chaenomeles japonica), nieszpułka jadalna (Mespilus germanica), kolcowój pospolity (Lycium barbatum), rokitnik pospolity (Hippophae rhamnoides), morwa czarna (Morus nigra).
ROŚLINY WARZYWNE
Warzywa (jarzyny) to rośliny, które w całości lub części stanowią pokarm człowieka. Na świecie jako warzyw używa się co najmniej 250 gatunków roślin, z czego ok. 50 spożywanych jest w Polsce. W kolekcji prezentowane są wybrane warzywa z różnych grup, m.in.: kapustne, cebulowe, liściowe, korzeniowe, psiankowate, dyniowate, strączkowe.
WINNICA
Dzięki warunkom sprzyjającym uprawie winorośli (dobre nasłonecznienie, ekspozycja południowo-wschodnia, ciepłe, wapienne podłoże), w 2020 r. na jednej z kwater Działu Roślin Użytkowych założona została pokazowa winnica. Rośnie tu 7 odmian winorośli (‘Jutrzenka’, ‘Solaris’, ‘Muskat Odeski’, ,Regent’, ‘Leon Millot’, ‘Zwiegelt’, ‘Riesling’).
DZIAŁ FLORY RODZIMEJ
PRZEWODNIE ZBIOROWISKA LEŚNE GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
W kolekcjach prezentowane są podstawowe gatunki drzew lasotwórczych oraz gatunków roślin zielnych budujących przewodnie, czyli charakterystyczne dla regionu świętokrzyskiego zbiorowiska leśne: wyżynny jodłowy bór mieszany (Abietetum polonicum), lasy bukowe (buczyny) (zw. Fagion sylvaticae), grąd subkontynentalny (Tilio-Carpinetum), świetlista dąbrowa (Potentillo albae-Quercetum), kontynentalny bór mieszany (Querco roboris-Pinetum).
WRZOSOWISKO
Kolekcja jest kompozycją roślin charakterystycznych dla zbiorowisk suchych wrzosowisk, czyli bezdrzewnych zbiorowisk krzewinkowych z udziałem wrzosu pospolitego (Calluna vulgaris). Liczy ponad 100 odmian wrzosu, co czyni ją prawdopodobnie największą kolekcją wrzosów w Polsce. Wrzosowisko najbardziej efektownie wygląda pod koniec lata i jesienią.
KOLEKCJA ROŚLIN PASOŻYTNICZYCH
Kolekcja Roślin Pasożytniczych jest kolekcją unikatową, pierwszą tego typu w ogrodach botanicznych. W kolekcji gromadzone są rośliny pasożytnicze, głównie z rodzaju zaraza (Orobanche L.), nazywane czasem „roślinnymi wampirami”. W większości są to rośliny bardzo rzadkie, chronione i/lub zagrożone wyginięciem. Kolekcja powstała z inicjatywy i we współpracy z Centrum Badań i Ochrony Różnorodności Biologicznej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
MURAWA KSEROTERMICZNA
Murawy kserotermiczne należą do ginących cennych siedlisk przyrodniczych stanowiących ostoję wielu rzadkich, chronionych i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt (głównie owadów, w tym tzw. dzikich pszczół). Zastana na terenie Ogrodu murawa powstała wskutek prowadzonego tu wcześniej wypasu. Widoczne tu nierówności terenu są pozostałością dawnego górnictwa kruszcowego (wydobycie rudy ołowiu – galeny). Dzięki corocznemu koszeniu murawa ze stanowiskami rzadkich gatunków ( m.in.: aster gawędka Aster amellus dzwonek syberyjski Campanula sibirica, goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata, zawilec wielkokwiatowy Anemonoides sylvestris utrzymywana jest w należytym stanie. Tym samy jesteśmy jednym z nielicznych ogrodów botanicznych w kraju, który na swoim terenie poza dominującą ochroną ex situ, prowadzi także ochronę in situ.
ALPINARIUM
Alpinarium gór Polski prezentuje gatunki roślin typowe dla poszczególnych pasm górskich: Góry Świętokrzyskie, Tatry Zachodnie, Tatry Wysokie, Pieniny oraz Karpaty Wschodnie. Poszczególne partie alpinarium zostały wykonane z bloków skalnych charakterystycznych dla danego pasma:
• piaskowiec kwarcytowy (Gołoborza Gór Świętokrzyskich)
• dolomity (Tatry Zachodnie)
• granit (Tatry Wysokie)
• wapień (Pieniny)
• piaskowiec (Karpaty Wschodnie)
W kolekcji znajdują się bardzo rzadkie gatunki górskie, w tym o charakterze endemitów, m.in.: lulecznica kraińska (Scopolia carniolica), chryzantema Zawadzkiego (Chrysanthemum zawadskii), pszonak pieniński (Erysimum pieninicum),. pięciornik drobny (Potentilla micrantha) czy dębik ośmiopłatkowy (Dryas octopetala). Założenie urozmaica aranżacja malowniczego wodospadu tryskającego spomiędzy skał.
DZIAŁ GEOGRAFII ROŚLIN
KOLEKCJA ROŚLIN AMERYKI PÓŁNOCNEJ
Z rejonów klimatu umiarkowanego Ameryki Północnej wywodzą się liczne gatunki drzew, krzewów i bylin uprawianych jako rośliny ozdobne lub użytkowe. W kolekcji prezentowane są wybrane gatunki drzew i krzewów z różnych typów lasów, m.in.: orzesznik (Carya Nutt.), lipa amerykańska (Tilia americana), klon czerwony (Acer rubrum), klon srebrzysty (Acer saccharinum), ambrowiec amerykański (Liquidambar styraciflua), daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii). Na rabatach bylinowych prezentowane są byliny ozdobne o amerykańskim rodowodzie m.in. floksy (płomyki, Phlox spp.), astry (Symphyotrichum spp.), jeżówki (Echinacea spp.), jukki (Yucca spp.).
LASY AZJI WSCHODNIEJ
W kolekcji prezentowane są gatunki drzew i krzewów naturalnie występujące na terenie Chin, Korei i Japonii w strefie klimatu umiarkowanego. Wśród nich są gatunki reliktowe starej trzeciorzędowej flory, m.in.: grujecznik japoński (Cercidyphyllum japonicum), metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides), miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), sośnica japońska (Sciadopitys verticillata).
DZIAŁ SYSTEMATYKI ROŚLIN
W Dziale Systematyki Roślin prezentowana jest różnorodność świata roślin, ich wzajemne pokrewieństwo oraz ewolucyjne różnicowanie się. Kwatera prezentuje rośliny okrytonasienne (okrytozalążkowe) Magnoliopsida (=Angiospermae), będące ostatnim ogniwem ewolucji świata roślinnego. W obrębie Działu prezentowanych jest około 150 taksonów roślin reprezentujących niemal 20 rodzin.
DZIAŁ ROŚLIN CHRONIONYCH I ZAGROŻONYCH
Działalność konserwatorska Ogrodu Botanicznego polega na bieżącym prowadzeniu i pielęgnacji kolekcji zachowawczych, w których znajdują się okazy roślin zebranych ze stanowisk naturalnych. Większość gatunków w kolekcji to rośliny siedlisk kserotermicznych (ciepłolubnych muraw), pozyskane w rejonie Ponidzia i Wyżyny Sandomierskiej. Są wśród nich tak rzadkie elementy jak m.in.: sasanka otwarta (Pulsatilla patens), len włochaty (Linum hirsutum), dziewięćsił popłocholistny (Carlina acanthiifolia), szyplin jedwabisty (Dorycnium germanicum) i bylica pontyjska (Artemisia pontica). Kolekcja powstaje we współpracy z Centrum Badań i Ochrony Różnorodności Biologicznej Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.
DZIAŁ ROŚLIN WODNYCH I BAGIENNYCH
Zbiorniki wodne
Sztuczne zbiorniki wodne (3 duże i 1 mały wraz z wodospadem) tworzą system połączony. Łącznie zajmują powierzchnię ponad 5700 m2 i gromadzą prawie 6 tys. m3 wody. W najwyżej położonym zbiorniku prezentowana jest kolekcja grzybieni (Nymphaea spp.) potocznie nazywanych „liliami wodnymi”. Niżej usytuowany jest największy ze zbiorników, w którym można obserwować przede wszystkim rodzime rośliny wodne i bagienne. Najmniejszy ze zbiorników wyróżnia się interesującą konstrukcją kładki poprowadzonej poniżej lustra wody. Na bagnistej wyspie rosną okazy cypryśnika błotnego (Taxodium distichum).
OGRODY POKAZOWE
OGRÓD FRANCUSKI
Ogrody w stylu francuskim charakteryzuje geometryczna kompozycja przestrzeni, porządek i ład, obrazujące dominację człowieka nad przyrodą. Wejście do ogrodu stanowi zielony tunel wykonany z grabu zwyczajnego (Carpinus betulus), który następnie okala cały ogród pokazowy w formie żywopłotu. Wewnątrz założenia uzyskanie zamierzonych kształtów ułatwiają rośliny podatne na formowanie: bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens) i cis pospolity (Taxus baccata). Przestrzeń urozmaicają wykonane z lokalnego piaskowca rzeźby klasycystyczne (poidełko dla ptaków, rzeźba kobiety trzymającej kwiaty, kamienne ławki) autorstwa znanego kieleckiego rzeźbiarza, Sławomira Micka.
OGRÓD WIEJSKI
Ogród wiejski prezentuje założenie rustykalne charakterystyczne dla wiejskiej zagrody. Rośliny w tradycyjnym polskim ogrodzie wiejskim rosną swobodnie, naturalistycznie. Nie może zabraknąć tu takich gatunków jak m.in. malwa, floksy, astry, lilie ogrodowe, rudbekie. Atmosferę dawnej wiejskiej zagrody przywołuje drewniany płotek, studnia oraz sprzęt rolniczy dawniej używany w gospodarstwach.
OGRÓD ORIENTALNY
Ogród orientalny jest połączeniem wielu form „zapożyczonych” z ogrodów terenów historycznie podlegających islamskim wpływom. Klimat stylu orientalnego oddaje centralnie usytuowana kamienna fontanna o podstawie ośmiokątnej. Jej otoczenie stanowi kwadratowy placyk z płyt o wzorze orientalnym. Całość otaczają barwne rabaty z niewielkimi drzewami, krzewami i bylinami, odizolowane od otoczenia szczelnym żywopłotem z klonu polnego.
OGRÓD JAPOŃSKI
Ogród w stylu japońskim oddaje zamiłowanie ludzi do przyrody i krajobrazu. Cechuje go prostota, asymetria, elegancja i harmonia. Wejście do ogrodu wyznacza czerwona brama Torii, za którą otwiera się spokojna przestrzeń z „wyspą” ozdobioną sosną prowadzoną w formie bonsai oraz czerwonym drewnianym mostkiem. Element wodny ma postać kamiennego obelisku z wypływającą wodą. Dominuje roślinność zielona, a przestrzeń ogranicza żywopłot z wierzby wiciowej (Salix viminalis).
OGRÓD ŚRÓDZIEMNOMORSKI
Ogród w stylu śródziemnomorskim jest jasny, słoneczny i swobodny. Południowy styl założenia podkreśla kamienny murek i posadzka oraz żwirowe nawierzchnie, a także naczynia ceramiczne i donice z pachnącymi ziołami i kolorowymi kwiatami. Nasadzenia inspirowane są makią, czyli formacją roślinną charakterystyczną dla wilgotniejszych obszarów rejonu Morza Śródziemnego, mającą postać wiecznie zielonych, sucholubnych zarośli. Znajdują się tu takie rośliny jak: oliwnik wąskolistny, tamaryszek, hortensje, budleje, lawenda, oleandry, araukarie, agawy oraz ciepłolubne zioła i warzywa uprawiane w donicach.
INNE
ODSŁONIĘCIA GEOLOGICZNE
Unikalną ciekawostką jest odsłonięcie geologiczne z wychodniami skalnymi oraz szczelinami krasowymi. Szczeliny te są częściowo wypełnione osadami namuliskowymi, ale w części są pustkami – jaskiniami. Skalne podłoże Ogrodu Botanicznego tworzą wapienie, które powstały na dnie płytkiego, ciepłego morza 390-370 mln lat temu. Na powierzchni tych skał odkrytych w odsłonięciu widoczne są skamieniałości organizmów zasiedlających dewońskie morze, m.in.: koralowców, stromatoporoidów, gąbek. Oprócz szczątków zwierzęcych, na powierzchniach skalnych można zaobserwować żyłki kalcytu oraz galeny (rudy ołowiu).
POMNIK HILAREGO MALI
W okolicach Karczówki już od XV wieku poszukiwano i wydobywano rudę ołowiu zwaną galeną. Historię górnictwa kruszcowego tego terenu upamiętnia rzeźba „Hilary Mala” autorstwa Gustawa Hadyny (1946-2021), wykonana z jednolitego bloku wapienia bolechowickiego. Rzeźba przedstawia sylwetkę legendarnego świętokrzyskiego górnika Hilarego Mali, w otoczeniu trzech końskich głów.
OGRÓD HORITERAPEUTYCZNY
Przestrzeń o pow. ok. 350 m2 wydzielona na potrzeby prowadzenia hortiterapii czynnej. Hortiterapia (ogrodoterapia) uważana jest za uzupełniającą i alternatywną formę rehabilitacji wykorzystującą ogród i związane z nim prace pielęgnacyjne jako narzędzia terapeutyczne. W ogródku znajdują się podwyższone rabaty – skrzynie, stoły do pracy, stanowisko dla wózków inwalidzkich oraz ławki dostosowane do osób niepełnosprawnych.
PLAC CENTRALNY
Trawnik w kształcie koła stanowi strefę relaksu. Można tu zrobić piknik na kocu, odpocząć na leżaku, pograć w piłkę, poćwiczyć lub po prostu pochodzić boso po trawie. Ponadto na placu odbywają się różnego typu imprezy plenerowe oraz wydarzenia artystyczno-kulturalne.
